والی رضایی؛ ژاله مکارمی
چکیده
بازنمایی مفعول به صورت های مختلف، «تناوب مفعولی» نام دارد که به سه صورتِ تناوب مکانی، تناوب مفعول صریح-غیرصریح و تناوب مفعول-موضوعِ حرف‌اضافه‌ای ظاهر می شود. مفعول در تناوب مفعول-موضوعِ ...
بیشتر
بازنمایی مفعول به صورت های مختلف، «تناوب مفعولی» نام دارد که به سه صورتِ تناوب مکانی، تناوب مفعول صریح-غیرصریح و تناوب مفعول-موضوعِ حرف‌اضافه‌ای ظاهر می شود. مفعول در تناوب مفعول-موضوعِ حرف‌اضافه‌ای، بدون تغییر بنیادین در معنا، در دو ساخت متفاوت به کار میرود؛ مشارک دومِ فعلِ گذرای دو ظرفیتی، در یک ساخت، در جایگاه مفعول مستقیم و در ساخت دیگر در جایگاه موضوعِ حرف‌اضافه‌ای قرار می گیرد. پژوهش حاضر، تناوب مفعول-موضوع حرف‌اضافه‌ای را در طبقات نوع عمل و در چارچوب دستور نقش و ارجاع مورد بررسی قرار می دهد. هدفِ پژوهش، تعیینِ امکانِ وقوع و خوانش این تناوب در طبقاتِ نوع عمل، شامل طبقات افعال ایستا، کنشی، لحظه ای، پایا و زیرگروه های آنها است. داده های پژوهش، برگرفته از روزنامه ها، مکالمات روزمره و وبگاه های فارسی است. بررسی داده ها حاکی از آن است که برخی افعال ایستای دو موضوعی، مانند افعال شناختی، عاطفی و ملکی قابلیت کاربرد در تناوب مفعول-موضوع حرف‌اضافه‌ای را دارا هستند. گونۀ تناوبی در افعالِ ایستای عاطفی و ایستای ملکی به نوعِ مفعول اشاره می کند. افعال کنشی-اجرایی و کنشی-مصرفی در این تناوب، خوانش کلی-جزئی دارند. گونۀ تناوبی در افعال کنشی- ساختنی، با توجه به ماهیتِ مشارکِ دوم و درصورتِ غیر نتیجه ای بودنِ فعل، به نوعِ مفعولِ موردِ نظر اشاره می کند. افعالِ کنشی-ادراکی آگاهانه معمولاً در غالبِ بافت ها، بدون محدودیت در نوع مفعول، در تناوب مفعول-موضوع حرف‌اضافه‌ای کاربرد دارند. برخی افعال لحظه ای دو موضوعی نیز در این تناوب به کار می روند. افعال پایای دو موضوعی معمولاً در تناوب مفعول-موضوع حرف‌اضافه‌ای استفاده نمی شوند، به‌جز در مواردی که با توجه به بافت جمله و نوعِ کاربرد، خوانش کلی-جزئی موردِ نظر باشد. به طورکلی، بررسی داده ها حاکی از آن است که افعالِ شرکت کننده در تناوب مفعول-موضوع حرف‌اضافه‌ای غالباً غیر ایستا و دارای فاعلِ کنشگر هستند و مفعول ازنظر تأثیرپذیری در درجۀ پایین قرار دارد. علاوه بر این، افعالی که قابلیت تناوب مفعول-موضوع حرف‌اضافه‌ای را دارا هستند، جزء افعال غیر نتیجه‌ای هستند، به طوریکه مفعول کاملاً تحت تأثیر رویداد فعل قرار نمی گیرد
